Het kat- en muisspel tussen Rusland en de NAVO verplaatst zich naar de kou van de Poolcirkel

3 uren geleden 1

In de benauwde, donkere commandocentrale met zijn lage plafond schalt kapitein-luitenant Sjors ter Veen een serie bevelen door zijn microfoon. Een etage hoger, op de brug van het fregat Zr.Ms. Van Amstel rennen de officieren naar hun posities. Een jonge sergeant in het midden drukt op enkele knoppen en jaagt de snelheid steeds verder op: 16, 17, 18 knopen. De golven van de Noorse Zee, deze dag kalm en vrij vlak, spatten stuk op de grijze boeg. De laagstaande winterzon verleent de sneeuw- en ijslaagjes op de fjorden een spectaculaire gloed.

Als volgens een schermpje met digitale snelheidsmeter de 18 knopen is bereikt, krijgen de dieselmotoren hulp van twee gasturbines. Ze jagen het 122 meter lange gevaarte naar een topsnelheid van 28 knopen, zo’n vijftig kilometer per uur. „Het lijkt wel een speedboot”, zegt de verslaggever van NRC die eind november op uitnodiging van de marine een dag meevaart. „Dat lijkt niet alleen maar zo”, riposteert commandant Ter Veen met trots. „De Van Amstel ís een speedboot.”

Sjors ter Veen, kapitein-luitenant op de brug van Zr.Ms. Van Amstel.

Afgelopen donderdag wees secretaris-generaal van de NAVO Mark Rutte het gebied boven de Poolcirkel aan als nieuw terrein waar het westers bondgenootschap en Rusland elkaars bewegingen steeds intensiever volgen. In zijn inmiddels veelbesproken toespraak in Berlijn noemde Rutte ’the Arctic’ vier keer als „sleutelgebied om niet alleen Europa, maar de hele Euro-Atlantische zone veilig te houden”. Eerder dit jaar versterkte de NAVO een van haar Amerikaanse hoofdkwartieren (JFC Norfolk) waarvandaan acties van het bondgenootschap in het noordelijk gebied worden gecoördineerd. Ook besloot de NAVO om intensiever te gaan oefenen en patrouilleren op de Noorse Zee rond Bodø, een midden-Noorse havenstad dichtbij de Poolcirkel. De laatste maanden gebeurde dat onder leiding van de Van Amstel, vlaggenschip van een vlooteenheid van drie fregatten: de Standing NATO Maritime Group 1

De snelheid van 28 knopen blijkt niet de enige nautische prestatie van het 32 jaar oude fregat, een van de oudste waar Nederland over beschikt. Tijdens de versnelling helt het schip scherp naar bakboord. In de verte tekent zich het silhouet af van de FGS Hamburg uit Duitsland. Aan stuurboord verdwijnt het andere begeleidende fregat, de HMCS St John’s, onder het steeds hoger liggende rechtervenster.

Spectaculaire snelheid

Indrukwekkend allemaal, maar wat gebeurt hier nou eigenlijk? Volgens de uitleg van diverse marineofficieren oefent de Van Amstel met het uitvoeren van een ontwijkingsmanoeuvre als onderdeel van de oefening Arctic Advance. Computers op het schip simuleren een inkomende vijandelijke raket. Terwijl de Van Amstel probeert te ontkomen en zijn luchtafweer in stelling brengt, moeten de twee begeleidende fregatten hun Nederlandse bondgenoot een handje helpen om dreigingen vanuit de lucht uit te schakelen. Een arsenaal aan luchtdoelraketten (bereik tot 150 kilometer), snelvuurkanonnen en andere wapensystemen staan ter beschikking. Om het rollenspel tijdens de oefening te vervolmaken, vliegen drie F-35’s van de Noorse luchtmacht hoog over; zij voeren een denkbeeldige aanval uit op de Van Amstel.

De Russische marine zoekt in het noorden de ruimte die ze meer naar het zuid-oosten niet heeft. Want waar kunnen ze heen?

Nee, dit was géén show voor meevarende media, zegt Arjen Warnaar. De commandeur geeft leiding aan het vlootverband Standing NATO Maritime Group 1. De marineofficier vouwt zijn lichaam van twee meter op achter een van de tafeltjes van de longroom – de ontspanningsruimte van de Van Amstel – en strekt zijn lange benen voorzichtig weer uit. „Natuurlijk maakt een spectaculaire snelheid zoals van zonet indruk op bezoekers, maar daar gaat het ons niet om. Kern is het oefenen met manoeuvreerbaarheid en met samenwerking tussen NAVO-schepen van diverse landen om samen de dreigingen in dit gebied het hoofd te bieden.” Welke dat specifiek zijn, wil Warnaar noch Ter Veen zeggen.

Aanleiding voor alle maatregelen vormden waarschuwingen van onder meer Noorse en Britse geheime diensten tegen groeiende Russische activiteit. De militaire geheime dienst in Oslo waarschuwde in 2024, over een zijns inziens steeds offensiever opererende Russische marine: „Het Russische onderwaterprogramma (GUGI) heeft zowel geavanceerde oppervlakteschepen tot zijn beschikking als onderzeeërs en andere middelen voor verkenning en sabotage tegen civiele communicatiekabels en onderwaterinstallaties.” Januari 2022, dus nog voor de Russische inval in Oekraïne, raakte de verbinding tussen Spitsbergen en de rest van Noorwegen om onverklaarbare redenwekenlang verstoord. De verstoring had volgens de autoriteiten een „menselijke oorzaak”.

‘De Vis’, sonarapparatuur om onderzeeboten te traceren.

Vooral het omvangrijke netwerk van Noorse olie-, gas- en internetleidingen in de uitgestrekte ‘exclusieve economische zone’ op zee, is steeds meer doelwit van Russische observaties en sabotage-pogingen, waarschuwde de Noorse minister van Defensie Bjørn Arild Gram vorig jaar. Mei 2024 stuitten de diensten op activiteiten van – vermoedelijk – Russische agenten die sabotageacties zouden hebben gepland bij Haakonsvern, de grootste militaire basis van de Noren. Ook de zeer lange (2.350 kilometer) onderzeese communicatiekabels tussen Spitsbergen, vulkanisch eiland Jan Mayen met zijn Noorse militaire basis, en het Noorse vasteland worden in de gaten gehouden.

Sabotageacties

De dreiging van Moskou is niet alleen offensief van karakter, maar kent ook een defensieve kant, legt commandant Sjors ter Veen uit. „De Russische marine zoekt hier in het noorden de ruimte die ze meer naar het zuid-oosten niet, of steeds minder heeft.” Met een paar muisklikken pakt Ter Veen er op één van de computerschermen een elektronische kaart bij, en zoomt in. „Want waar kunnen ze heen? Vanaf de Zwarte Zee kan de Russische marine alleen naar buiten – dat wil zeggen: Atlantische Oceaan, via vernauwingen zoals de Bosporus en bij Gibraltar.”

Qua ‘midden-route’ zijn er veel activiteiten vanuit de marinebasis bij St. Petersburg richting de Oostzee. „Maar dat is wel steeds lastiger voor de Russen sinds de NAVO daar actiever is geworden in reactie op de sabotage van onderzeese kabels”, zegt Ter Veen. „Blijft over: de noordelijke route vanaf Moermansk via de Barentszee naar het zuiden, het gebied waar wij nu zitten.”

De groeiende activiteiten van de Russen in het Poolgebied zijn volgens de NAVO mede het gevolg van wat het bondgenootschap ziet als succes bij het volgen en hinderen van sabotageacties in het Oostzeegebied. Een waterbed-effect op zee, als het ware. Hoe dat zit, legt commandeur Arjen Warnaar in de longroom uit. Hij was een van de NAVO-commandanten die eerder dit jaar leiding gaf aan Baltic Sentry in de Oostzee; ook de Van Amstel was er actief. De commandeur „durft wel een verband te leggen met onze toegenomen activiteit daar en een afname van het aantal incidenten met kapotte kabels in de Oostzee”. Het laatste incident dat de internationale pers haalde, dateert alweer van eind februari. „Mede daardoor verplaatsen activiteiten zich hierheen en kan de dreiging in dit gebied groter worden.”

Arjen Warnaar, commandeur Standing NATO Maritime Group 1.

Ook in Tallinn, op de marinebasis bij de hoofdstad van Estland, klinkt tevredenheid over het verloop van Baltic Sentry. Ivo , commandant van de – kleine – Estse marine die ook actief is op de Oostzee, zegt op vragen hierover van NRC tijdens een bezoek aan Tallinn: „Je kunt niet om het gegeven heen dat vanaf het begin van Baltic Sentry er tot nu geen onderbrekingen meer zijn geweest in de kritische onderzeese infrastructuur. Baltic Sentry maakt het verschil.” Wel houdt de Estse marinechef in verband met de winter een slag om de arm. Veel van die incidenten speelden zich juist in dit jaargetijde af.

Sabotage

Terug op de Van Amstel somt commandeur Warnaar alle fases en stappen op die inmiddels tegen sabotageacties in de Oostzee zijn gezet; ook hier in de Noorse Zee dienen ze als ‘lessons learned’. De contacten tussen nationale communicatiebedrijven – eigenaars van de kabels- en hoofdkwartieren van de NAVO, zoals die bij het Limburgse Brunssum – zijn sterk verbeterd. Warnaar: „De communicatie-industrie weet daarom binnen een paar minuten waar een breuk of beschadiging zit, en kan binnen nog eens een paar minuten ons op de hoogte stellen.” Door intensieve monitoring van het gebied, weet de NAVO eveneens binnen korte tijd in kaart te brengen welke schepen in de buurt van de breuk of beschadiging varen. Hun recente vaargeschiedenis wordt gecontroleerd op onverklaarbare routes en opvallende acties zoals het uitzetten van de transponder.

Als je een tegenkomt, dan weet je: we kunnen hier te maken hebben met een boefje

Door de vergrote aanwezigheid van de NAVO, vaak ook Nederlandse fregatten en mijnenjagers, kan vervolgens snel koers worden gezet naar verdachte vaartuigen. Die worden geëscorteerd naar nationale wateren. Vooral nauwe zeegebieden zoals het Kattegat tussen Denemarken en Zweden (de nauwe verbinding tussen Oostzee en Noordzee) waar het nationale zeerecht geldt, maken dat gemakkelijker, aldus Warnaar. „Daardoor kunnen we gemakkelijker aan boord om controles uit te voeren. Als je dan een tegenkomt, dan weet je: we kunnen hier te maken hebben met een boefje.”

Daar kan de rechter trouwens heel anders over denken. „Juridisch is het allemaal niet waterdicht om iemand voor de rechter te brengen, [tot nu toe is dat in slechts een enkel geval gebeurd, zonder veroordeling]”, vervolgt Warnaar, „maar vervelend voor de Russen zijn onze acties wel. Rusland lijdt economische schade omdat vaak schepen worden opgehouden die olie vervoeren. Juist de olie-export is cruciaal voor het financieren van de oorlog.”

‘Hier, lees dit!’

Aan boord van de Zr.Ms. Van Amstel mag dan tevredenheid heersen over de NAVO-acties in de Oostzee, kritischer is de stemming als het gaat om de huidige uitdaging op de Noorse Zee en de Atlantische Oceaan. ,,Hier, lees dit!”, zegt commandant Ter Veen die van de brug naar de longroom is afgedaald om de verslaggever een artikel van hem in het Marineblad (juni 2025) in handen te drukken. Titel: Europa moet handelen voordat het te laat is. Portee van het stuk: Rusland is en blijft agressief, ook op zee. Aanbevolen actie: onmiddellijk en assertief reageren.

„Hier op zee wordt dat nog lastig genoeg”, zegt Ter Veen ter toelichting: „We lopen achter bij de marinecapaciteit van de Russen, zowel in volume als technologisch. Want ga maar na: we stootten al onze maritieme patrouillevliegtuigen (Orions) af. En toen ik dertig jaar geleden bij de marine kwam, hadden we achttien fregatten. Nu hebben we er nog zes. We missen massa. En ja, we krijgen nieuwe, hypermoderne fregatten en onderzeeboten, maar niet eerder dan rond 2030.”

Het fregat Zr .Ms. Van Amstel tijdens een oefening in de Noorse Zee.

Ter Veens eigen fregat is met meer dan dertig dienstjaren en een serie tussentijdse upgrades aan vervanging toe, maar die komt pas in 2029. Anti-dronesystemen zijn aanwezig op het schip, maar de marine moet alle zeilen bijzetten om alle vernieuwingen in deze sector te integreren in de luchtafweer. „Als we niet meegaan in deze ontwikkelingen, gaan we deze slag verliezen”, stelt Ter Veen.

Aan het ‘onderzoeksschip’ Jantar zie je hoe één Russisch schip verschillende NAVO-landen flink kan bezighouden

De uitdaging is enorm, erkent ook commandeur Arjen Warnaar: „Het gaat hier om een uitgestrekt gebied.” De eerdergenoemde vernauwing van bijvoorbeeld het Kattegat tussen Zweden en Denemarken die NAVO-controles vergemakkelijkt, valt niet te vergelijken met bijvoorbeeld de honderden mijlen brede doorgangen tussen Noorwegen en het Verenigd Koninkrijk naar de Noordzee. Hier is de zeebodem bezaaid met kabels en leidingen. Warnaar: „Een groot deel van de wereldeconomie draait daar op. Dat maakt het Westen kwetsbaar.”

Wie de ernst van de situatie wil begrijpen en de ongrijpbaarheid van de Russen wil doorgronden, moet volgens Warnaar kijken naar de lotgevallen rond het ‘onderzoeksschip’ Jantar. „Daaraan zie je hoe één Russisch schip verschillende NAVO-landen flink kan bezighouden”.

Russisch onderzoeksschip

Het oceanisch onderzoeksschip Jantar is paradepaard van het eerder genoemde GUGI-programma van de Russische marine, en kan volgens de Financial Times met beweegbare armen onder water internetkabels aftappen – of er explosieven op plaatsen. Voor observaties zowel onder als boven het zee-oppervlak kan het schip drones inzetten. Thuisbasis is Olenya Guba, in de buurt van Moermansk. Voor veel van haar activiteiten moet de Jantar de Noorse Zee door, het ‘jachtgebied’ van Standing NATO Maritime Group 1.

Al sinds de Russische Jantar in september 2015 voor de kust van Georgia (VS) opdook om Amerikaanse onderwatersensoren te bestuderen, trekt het vaartuig de aandacht van westerse inlichtingendiensten. Tientallen incidenten verder – heel vaak in de buurt van onderzeese kabels – werd het schip november vorig jaar, en opnieuw januari dit jaar, gespot in Britse wateren. Het leidde tot officiële en scherp gestelde waarschuwingen van de kant van de regering in Londen aan het adres van Moskou. Twee Britse marineschepen joegen de Jantar weg.

Het Russische onderzoeksschip Jantar in Britse wateren in 2018.

Later dit jaar, begin november, namen de Russen een kijkje in de buurt van de Waddeneilanden, net buiten Nederlandse territoriale wateren. De precieze locatie maakte Defensie niet bekend. Ook daar werd het schip gedwongen te vertrekken, nu door Zr.Ms. Friesland en Zr.Ms. Snellius van de Nederlandse marine.

Onverstoorbaar vervolgde het Russische schip haar weg over de Noordzee, inmiddels wel gadegeslagen door kustwacht- en marine-eenheden van NAVO-landen, en gemonitord door NAVO-spionagesatellieten. Eind november dook het schip op in de wateren bij Schotland. Toen het ook daar weer gesommeerd werd te vertrekken, bereikte de Jantar next level aan pestgedrag, aldus de Britse regering. Bemanningsleden probeerden met laserstralen piloten van overvliegende verkenningsvliegtuigen te hinderen die het schip aan het ’tracken’ waren, zei de Britse minister van Defensie John Healey in een persverklaring. Hij sprak van een „extreem gevaarlijke situatie” die „extreem serieus” was genomen. Voor eventuele reacties had de Britse regering naar eigen zeggen „militaire opties” beschikbaar gehad, al werden die niet verder gespecificeerd.

Commandeur Warnaar en de anderen op de Van Amstel volgen de verwikkelingen rond de Jantar op grote afstand. Komende vrijdag keert het fregat terug naar zijn thuishaven in Den Helder. Begin volgend jaar gaat het voor nieuwe NAVO-oefeningen naar de wateren rond Trondheim en Hammerfest. Laatstgenoemde haven – in het uiterste noorden van Noorwegen is slechts enkele honderden zeemijlen verwijderd van Severomorsk nabij Moermansk, thuisbasis van de Russische noordelijke vloot.

Met medewerking van Rik Rutten vanuit Tallinn.