PFAS zijn evident schadelijk, maar wanneer moet de staat ertegen optreden?

Wordt PFAS straks een probleem, is PFAS een probleem van nu, of was het al jaren een probleem dat almaar erger wordt? Deze vragen zijn aan de orde in een rechtszaak tegen de Nederlandse staat die ’s lands vier grootste milieufederaties en Stichting Gezond Water hebben aangespannen. Ze verwijten de overheid jarenlange nalatigheid in de bestrijding van milieu- en gezondheidsschade door PFAS. Bij de Haagse rechtbank was dinsdag de inhoudelijke behandeling.

Dat maatregelen nodig zijn tegen PFAS, een groep van tienduizend chemische stoffen, is . Ze kunnen schade aan het immuunsysteem of kanker veroorzaken en zijn overal terug te vinden, van Antarctica tot aan het ISS-ruimtestation. Uitgezonderd de diepzee vind je geen waterdruppel zonder PFAS. van de stoffen in hun bloed te hebben dan volgens de Europese voedselautoriteit EFSA veilig is.

„In deze zaak staat de schadelijkheid van PFAS niet ter discussie”, stelde advocaat Anita Nijboer dinsdag namens de milieugroepen. Ook de staat erkent immers dat PFAS giftig en onafbreekbaar is, en dat de concentraties ervan in het milieu toenemen. „Maar zodra het gaat over landelijke maatregelen treffen, wordt het PFAS-probleem gebagatelliseerd.”

Volgens landsadvocaat Edward Brans deelt de staat de zorgen, maar bestaat „verschil van mening” met de milieuorganisaties over aard en tempo van te nemen maatregelen. Voor beleid heeft de politiek bovendien „ruime beoordelingsvrijheid”, aldus Brans.

Wanneer moet de Nederlandse staat dan verantwoordelijkheid nemen om vervuiling tegen te gaan? In de Haagse rechtbank liepen dinsdag drie interpretaties van PFAS-problematiek door elkaar.

1

Had de huidige vervuiling voorkomen kunnen worden, en is de staat dus nalatig geweest? Dat blijkt volgens milieuorganisaties onder meer uit verleende vergunningen voor PFAS-lozing in de Westerschelde of het riool bij Helmond. Nationale maatregelen hadden plaatselijke vervuiling kunnen beperken. Nederlanders hebben hoge gehaltes PFAS in hun bloed, zo blijkt volgens de milieuorganisaties uit diverse onderzoeken.

Op basis van een verklaring die twee Amsterdamse hoogleraren, Jacob de Boer (milieuchemie en toxicologie, VU) en Pim de Voogt (milieuchemie, UvA), opstelden voor de aanklagers moeten kennen.

„Vanaf dat moment moet de teller gaan lopen”, zei advocaat Geert-Jan Knoops, die optreedt namens de milieuorganisaties, eerder tegen NRC. Hij sprak de hoop uit op „een baanbrekende uitspraak” die „medebepalend gaat worden voor de politieke richting van het PFAS-beleid”. Verwijzend naar het oordeel in een door Urgenda aangespannen procedure waarin de Raad van State de overheid verplichtte broeikasgassen te verminderen: „Je kunt zeggen dat dit een soort ‘Urgenda 2’-zaak is.”

2PFAS is nu een onacceptabel probleem dat bestreden moet worden

Egbert Lobée, moestuinier nabij de Westerschelde waarin chemiebedrijf Sabic PFAS loost, confronteerde de rechter namens Stichting Gezond Water met bloedwaarden: „De twee metingen in mijn bloed tonen in een jaar tijd een verhoging van 1,1 microgram PFAS per liter. Terwijl de eerste meting al boven de norm van 6,9 microgram was.” Hij liet zijn bloed nakijken uit zorg na een gemeentelijk advies niet meer uit zijn moestuin te eten, wat hij jarenlang wel had gedaan.

Dat Nederlanders inmiddels zoveel PFAS binnenkrijgen dat gezondheidsschade mogelijk is, kan de staat niet ontkennen. Dat is duidelijk sinds 2020, toen milieu- en gezondheidsinstituut RIVM Europese PFAS-normen overnam. Op grond daarvan berekende het dat álle Nederlanders te veel PFAS via voedsel en water binnenkrijgen. Ook werd duidelijker dat bewoners in extra vervuilde gebieden en bijvoorbeeld hobbykiphouders meer risico lopen.

Onderzoeksjournalistenproject Forever Pollution bracht afgelopen jaren PFAS-vervuiling in binnen- en buitenland in kaart – en die kaart liegt er niet om. Op 23.000 plaatsen zijn verhoogde concentraties gevonden, op 21.500 plekken is vervuiling waarschijnlijk. Nederland en België vallen hier op als Europese PFAS-kampioenen.

Moet je die bestaande vervuiling nu ook opruimen? De milieuorganisaties vinden van wel, en eisen dat de Nederlandse wateren, bodem en grondwater binnen de Europese veiligheidsnorm worden gebracht. De paradox is dat juist de enorme schaal van de vervuiling kan worden gebruikt als een argument tégen sanering. Er zijn te veel vervuilde gebieden, stelt de landadvocaat: „Dat komt neer op élke plek in Nederland.” En sanering zou ook nog eens gepaard gaan met „grote broeikasemissies en andere negatieve effecten op het milieu en lokale gemeenschappen”.

3Grotere PFAS-schade moet voorkomen worden

„Alleen door [PFAS] in één klap te verbieden, kunnen we de vervuiling een halt toeroepen”, zei staatssecretaris Vivianne Heijnen (Infrastructuur en Waterstaat, CDA) in februari 2023. Nederland is sindsdien binnen de EU aanjager van een verbod van alle soorten PFAS ineens, zonder al die duizenden stofjes uitvoerig apart te onderzoeken. Dat restrictieproces loopt nog.

De landsadvocaat verwees dinsdag enkele keren naar dit belangrijkste wapenfeit van de staat tegen PFAS. Het plan stoelt op de idee dat deze ‘forever chemicals’ onverwoestbaar zijn, en alleen daarom al een groot probleem vormen, ongeacht hun giftigheid. Want het risico bestaat dat er vroeg of laat weer een nieuwe opduikt die giftig blijkt.

Een ‘bronaanpak’ door de productie van PFAS volledig te staken, „moet de cyclus doorbreken”, betoogde Brans. „Een zorgwekkende stof telkens vervangen door een andere zorgwekkende stof, is dweilen met de kraan open.”

Liever een integrale oplossing dus dan half werk, stelde de landsadvocaat – en dat werkt door in het staande overheidsbeleid. „De staat zet in op het verminderen van PFAS in het milieu, op het beperken van menselijke blootstelling aan PFAS en het vergroten van kennis over de totale groep verbindingen.”

Of dat de rechter overtuigt, moet op 11 februari blijken. Dan doet de rechtbank uitspraak. Knoops verwees dinsdag meermaals naar Urgenda, om aan te geven hoe zwaar de plicht weegt dat de staat optreedt voor een schone leefomgeving. „Een schone, gezonde en veilige leefomgeving is een ménsenrecht.”