Architect Frank Gehry wist met zijn gebouwen hele steden uit het slop te trekken

Zo kon architectuur er óók uitzien: met zijn exuberante vormen en verrassende materialen heeft de Canadese-Amerikaanse architect Frank Gehry, die gisteren op 96-jarige leeftijd overleed, over de hele wereld mensen de ogen geopend voor wat een gebouw kan zijn.

Hij was een van de meest vernieuwende, invloedrijke en ook productieve architecten van vooral de twintigste eeuw. Ineens bleek dat een gebouw uit meer dan rechte hoeken kan bestaan, dus ook uit een opeenstapeling van joyeuze rondingen, bollingen en schuine volumes. In 1989 werd zijn werk bekroond met de Pritzker Prize, de belangrijkste architectuurprijs, en won hij onder andere de Gold Medal van de American Institute of Architects en Presidential Medal of Freedom van Barack Obama.

Gehry’s Guggenheim Museum in de Baskische stad Bilbao, in het noorden van Spanje.

Foto Luis Tejido / ANP / EPA

Gehry groeide op als Frank Owen Goldberg in een arbeidersbuurt in het Canadese Toronto, waar zijn vader een kruidenierszaak runde en flipperkasten verkocht. Uit die tijd dateert ook zijn fascinatie met vissen, geïnspireerd door zijn oma die karpers kocht en in de badkuip liet zwemmen totdat ze tot gefillte fisch werden verwerkt. Zijn leven lang zou hij de vis als motief blijven gebruiken, ook voor sculpturen.

In 1947 verhuisde het gezin om gezondheidsredenen naar Los Angeles, waar Gehry een baantje kreeg als bezorger op een vrachtwagen en naar het lokale college ging. Hij dacht dat hij keramist wilde worden, maar zijn leraar daar zetten hem op het spoor van de architectuur: „Het eerste waar ik in excelleerde”, zei hij later.

In 1954 studeerde hij af aan de architectuuropleiding van de University of Southern California. Een vervolgstudie stedenbouw aan Harvard maakte hij niet af, toen hij ontdekte dat zijn professor in het geheim werkte aan een paleis voor Fulgencio Batista, de strongman van Cuba die in 1959 werd afgezet door Fidel Castro en zijn aanhangers. (Wel ging hij later lesgeven aan Harvard en Yale, en kreeg van beide universiteiten eredoctoraten). Terug in LA ging Gehry werken voor een bedrijf dat meubels van karton maakte, maar al snel ontdekte hij de architectuur. Toen hij in 1962 zijn eigen bureau oprichtte, veranderde hij op aanraden van zijn vrouw zijn naam van Goldberg in Gehry, om antisemitisme te voorkomen.

Multiplex, golfplaat en gaashekwerk

Het eerste project waarmee hij de aandacht trok, was zijn eigen huis in Santa Monica, een eenvoudige eengezinswoning die hij in 1978 verbouwde met ongebruikelijke materialen als multiplex, golfplaat en gaashekwerk. In 1989 kreeg hij zijn eerste opdracht in Europa, een museumgebouw voor designfabrikant Vitra. Op vele plekken in de wereld zouden zijn gebouwen verrijzen. Hij keerde het naar zijn idee bloedeloze modernisme de rug toe en laveerde met zijn geheel eigen stijl tussen recente stromingen door als het deconstructivisme, waarbij gebouwen in onderdelen uit elkaar worden getrokken en opnieuw geassembleerd, en het postmodernisme dat historische vormen en verwijzingen in een nieuw jasje giet.

Linksboven De Walt Disney Concert Hall in Los Angeles, rechtsboven- en onder Het Fondation Louis Vuitton in Parijs, en linksonder Het huis van Frank Gehry, in Santa Monica.

Zijn grote doorbraak kwam midden jaren negentig met het met glinsterend titanium beklede Guggenheim museum in het Spaanse Bilbao, toen een zieltogende stad waar de wegtrekkende industrie de bevolking verarmd had achtergelaten. Dit project liet zien dat een stad door middel van bijzondere architectuur zichzelf economisch weer op de rails kon zetten: ‘het Bilbao-effect’.

Zijn sculpturale vormgeving werd daarna wel vaker ingezet voor culturele gebouwen die tevens aan placemaking moesten doen (het verbeteren van de kwaliteit van de openbare ruimte). De Walt Disney Concert Hall bijvoorbeeld, die na een moeizaam bouwproces van vijftien jaar in 2003 werd voltooid, moest net als ‘Bilbao’ een bijdrage leveren aan het herstel van downtown Los Angeles (daar kwam helaas de financiële crisis tussen die in 2007 begon). De Los Angeles Times noemde het enthousiast „the most effective answer to doubters, naysayers, and grumbling critics an American architect has ever produced”.

Zijn enige gebouw in Parijs, het American Center, moest ook helpen de wijk Bercy op de kaart te zetten. Ook dat was een traject van vallen en opstaan: het Center sloot na twee jaar vanwege financiële problemen en bleef negen jaar dicht, maar het gebouw heeft een succesvolle reïncarnatie ondergaan als Cinémathèque. Sinds 2013 werkte hij samen met Norman Foster + Partners aan de transformatie van het Battersea Power Station in Londen. Zijn Guggenheim voor Abu Dhabi zal naar verwachting – na een bouwtijd van twintig jaar – het komende jaar opengaan.

Het Jay Pritzker Pavillion in het Millennium Park in Chicago.

Foto Jakub Porzycki / Nurphoto

Papier, karton en maquetteschuim

Gehry was een van de eersten die de mogelijkheden van de computer onderkende en inzette. Daarmee was hij wegbereider van opvolgers als Zaha Hadid, die het digitale ontwerpen tot nieuwe hoogten opvoerde. Tegelijkertijd was en bleef de maquettewerkplaats van zijn kantoor in Los Angeles het hart van het bedrijf. Alles werd in papier, karton en blauw maquetteschuim in vele varianten nauwkeurig uitgewerkt. Maar als het hem niet zinde, kom hij razend en tierend maquettes in stukken slaan.

Steeds meer werd de wereldberoemde Gehry de aangewezen architect voor grote en dure culturele projecten, maar ook voor woningbouw, zoals zijn eerste wolkenkrabber, een slank golvend flatgebouw voor Manhattan. Maar gaandeweg – de valkuil van de roem – begon de herkenbaarheid het van de vernieuwing te winnen. Voor het grote Spaanse wijnmerk Marqués de Riscal in Rioja ontwierp hij een hotel, restaurant en bodega die in feite een verzameling dozen zijn, versierd met opgeplakte grote kleurige metalen strikken. Zijn bijdrage aan het prestigieuze Millennium Park in Chicago was een hightech bandstand, een openluchtpodium, ook weer met typische Gehry-versiering.

Over een van zijn laatste gebouwen, de Fondation Louis Vuitton in Parijs voor de kunstverzameling van Bernard Arnault (2014), liepen de meningen zeer uiteen. Waar de een lyrisch werd van de grote glazen zeilen die het gebouw lijken op te tillen (volgens de Fondation is het geïnspireerd op de glasarchitectuur uit de negentiende eeuw), zag de ander vooral een grote doos met de inmiddels welbekende losse decoraties aan de buitenkant.

Het originele van de iconoclast uit Santa Monica veranderde gaandeweg in een voorspelbare stijl voor de wereld van de vermogende en gevestigde cultuur. Je zou kunnen zeggen dat hij gevangen raakte in de opvallende beeldtaal waarmee hij wereldberoemd was geworden. Maar dat laat onverlet dat hij juist met die beeldtaal de architectuur grondig heeft opengebroken en vernieuwd.